Các dòng sông vốn được xem là mạch sống của Trái đất. Tuy nhiên, hoạt động của con người đang đe dọa nghiêm trọng tới các dòng sông. Cộng đồng trên thế giới cần được tiếp cận với nước sạch và đã đến lúc cần phải bảo vệ những dòng sông để đảm bảo "mạch nguồn" xanh hơn bao giờ hết.

Ngày quốc tế hành động vì các dòng sông năm 2022 đã nêu bật tầm quan trọng của các dòng sông đối với đa dạng sinh học bởi các con sông là chìa khóa để khôi phục và duy trì đa dạng sinh học của thế giới. Các hệ thống sông là khu vực có sự đa dạng sinh học cao nhất trên trái đất và cũng là nơi có hoạt động mạnh nhất của con người.

Nhiều năm qua, Việt Nam đã đưa ra những quyết sách quan trọng và hành động thiết thực để bảo vệ cũng như hồi sinh mạch nguồn sự sống của Trái Đất này.

Thực trạng các dòng sông tại Việt Nam

Việt Nam có hơn 2.360 con sông – tạo nên sự đa dạng cảnh sắc, con người và văn hóa độc đáo. Thế nhưng, sông ngòi – những mạch sống của các hệ sinh thái đang bị đầu độc bởi con người. Ngày nay, khó có thể kiếm được một con sông nào giữ được vài nét nguyên sơ.

Chưa kể, hầu hết các lưu vực sông ở nước ta đều có liên quốc gia với Trung Quốc, Lào hoặc Campuchia, nhất là nằm ở phần hạ lưu các sông nơi thường chịu nhiều tác động của các hoạt động phát triển từ thượng nguồn. Do đó, ngăn chặn hành động "ngược đãi” các dòng sông, hợp tác xử lý ô nhiễm môi trường, đảm bảo an ninh nguồn nước là những vấn đề cần phải ưu tiên để cho mạch nguồn chảy mãi.

Với 63 tỉnh, thành phố, Việt Nam hiện có hơn 100 lưu vực sông, với 3.450 sông, suối. Tổng lượng nước trung bình hàng năm khoảng 830 tỷ m3.

Thế nhưng, sau một thời gian dài phát triển theo hướng "đánh đổi môi trường lấy kinh tế,” chất lượng nước mặt của các sông, ngồi, kênh, rạch, đặc biệt là ở các vùng đô thị và vùng công nghiệp cũng bị suy thoái tới mức "báo động đỏ” và có tác động nguy hiểm đối với đời sống con người cũng như sinh vật thủy sinh.

Nhiều nghiên cứu gần đây đã chỉ ra rằng các loại nước thải sinh hoạt, nước thải bệnh viện, nước thải công nghiệp, làng nghề,… không qua xử lý đã tàn phá nghiêm trọng môi sinh, ảnh hướng trực tiếp tới dòng chảy cũng như tuổi thọ của dòng sông.

Chưa kể, đô thị hóa nhanh và thiếu tầm quy hoạch cũng đã khiến việc xử lý rác thải, nước thải vượt khỏi tầm kiểm soát. Trong khi đó, nhiều sông không có nguồn nước bổ sung, bị xâm lấn khiến dòng chảy chậm và không có khả năng tự làm sạch, độc tố tích tụ lâu ngày đã dẫn đến ô nhiễm cả nước mặt và nguồn nước ngầm.

Ngoài ra, suốt thời gian dài, hàng trăm con tàu suốt ngày đêm dùng vòi rồng sục sạo, ngụp lặn khoét sâu, nắn dòng đến cạn kiệt, nuốt trôi bờ xôi ruộng mật. Cứ thế, nhiều đoạn sông vốn đầy ắp phù sa đã bị cuốn trôi, bị xâm lấn, phải nhường chỗ cho muôn màu chất thải.

Nỗ lực bảo vệ "mạch sống của Trái đất”

Lưu vực sông phân bố đều trên 8 vùng sinh thái của Việt Nam, có ý nghĩa sống còn đối với 54 cộng đồng các dân tộc Việt Nam, do vậy, chúng ta cần thực hiện quản lý bền vững lưu vực sông trong bối cảnh nguồn tài nguyên nước của Việt Nam đang đối mặt với nhiều thách thức là nhận định chung của nhiều nhà khoa học.

Muốn làm được điều đó, chúng ta cần quản lý hiệu quả việc khai thác khoáng sản, cát, bùn, chất thải rắn, chất thải nguy hại nhằm bảo vệ sự trong sạch của lưu vực sông; kiểm soát thường xuyên chặt chẽ việc vận hành và hoàn phục các cảnh quan sinh thái đúng với quy định của báo cáo đánh giá tác động môi trường, môi trường chiến lược sau khi vận hành, khai thác các công trình thủy điện – khai thác khoáng sản lưu vực sông lớn…

Hằng năm, các Ủy ban Lưu vực sông nhóm họp (do Chủ tịch UBND tỉnh/thành phố luân phiên làm Chủ tịch Ủy ban Lưu vực sông) để đánh giá hiện trạng và bàn giải pháp bảo vệ môi trường các lưu vực sông; các tỉnh trên các lưu vực sông đều có chương trình hành động để bảo vệ môi trường lưu vực sông. Đây là điều đáng mừng, song về lâu dài, chúng ta phải tìm ra mô hình tổ chức quản lý lưu vực sông phù hợp, hội tụ đủ sức mạnh, nguồn lực và sự đồng thuận của cả cộng đồng.

Bên cạnh đó, cần xây dựng và đẩy mạnh triển khai thực hiện quy hoạch lưu vực sông, quy hoạch phân vùng, khai thác sử dụng nước; tăng cường các hoạt động kiểm soát ô nhiễm môi trường nước, thanh tra, kiểm tra việc tuân thủ pháp luật về bảo vệ môi trường nước; thúc đẩy các hoạt động hợp tác quốc tế trong quản lý và bảo vệ môi trường nước, đặc biệt, đối với vấn đề xuyên biên giới…

Để những mạch nguồn không biến mất trên bản đồ và luôn chảy nuôi dưỡng môi sinh, rất cần những hành động mạnh mẽ của cộng đồng từ hôm nay.

Hải Đăng

Nguồn Môi trường và Đô thị Việt Nam